Đã lần nào trong đời, bạn cảm thấy mình quá tự tin về một vấn đề mới mẻ nào đó. Nhưng sau một khoảng thời gian đào sâu vào nghiên cứu bạn liền cảm thấy rằng mình chẳng hiểu gì về vấn đề đó một chút nào (Càng học càng thấy mình dở).
Càng áp dụng vào thực tế thì bạn càng thấy kiến thức mà bạn tiếp nhận chẳng có một ý nghĩa hay ích lợi gì. Bạn thấy mình như một đứa “loser” và ước gì mình chưa từng tiếp thu điều đã học đó. Vậy thì, bạn đã bị “dính chưởng” bởi một hiệu ứng Tâm lý nhận thức mang tên “Ta đây” – Dunning & Kruger Effect.
Hiệu ứng Dunning–Kruger (1999) được đặt theo tên của 2 giáo sư Tâm lý học Xã hội người Mỹ là David Dunning và Justin Kruger. Khái niệm này liên quan một dạng thiên kiến nhận thức (Cognitive Bias), mà trong đó con người đánh giá khả năng nhận thức của họ cao hơn năng lực thực tế.
Xem bài nghiên cứu gốc tại: https://www.researchgate.net/publication/12688660_Unskilled_and_Unaware_of_It_How_Difficulties_in_Recognizing_One’s_Own_Incompetence_Lead_to_Inflated_Self-Assessments
Thiên kiến nhận thức này chịu ảnh hưởng của ảo tưởng tự tôn (ảo tưởng về cái tôi), là kết quả của một loại ảo tưởng trong nội tâm những người có khả năng thấp và từ sự hiểu lầm bên ngoài ở những người có khả năng cao; Cụ thể đó là: “tính toán sai của người không đủ năng lực bắt nguồn từ một lỗi của bản thân” hoặc “tính toán sai của những người có năng lực cao bắt nguồn từ lỗi của người khác hoặc các yếu tố ngoại cảnh”. Đa phần, chúng ta đều không có khả năng tự nhận thức hay đánh giá khách quan năng lực hoặc sự bất tài của chính mình. – Chỉnh sửa theo Wikipedia
Hiệu ứng Dunning & Kruger mô tả về mối tương quan giữa sự hiểu biết của một người về một lĩnh vực và mức độ tự tin của họ trong lĩnh vực đó và được biểu hiện theo biểu đồ dưới đây.
CÁC GIAI ĐOẠN CỦA HIỆU ỨNG DUNNING & KRUGER
Cụ thể, hai nhà tâm lý học Dunning & Kruger đã mô tả quá trình này diễn ra qua 5 giai đoạn như sau:
- Giai đoạn 0 – Know Nothing – Chưa tìm hiểu: Khi chưa biết hoặc có động thái tìm hiểu một chút gì về một lĩnh vực cụ thể thì mức độ tự tin của một người đối với lĩnh vực đó sẽ bằng “KHÔNG”.
- Giai đoạn 1 – Peak of Mt. Stupid – Đỉnh cao ngu xuẩn: Giai đoạn này thật sự rất thú vị vì hầu như chúng ta ai cũng đều đã trải qua. Vấn đề nảy sinh khi một người bắt đầu biết khá sơ sài về một lĩnh vực mới mẻ nào đó. Họ thường có xu hướng lầm tưởng là mình đã rất giỏi và tài năng trong lĩnh vực ấy. Họ rất tự tin về những phát biểu của mình, hay thậm chí đi chỉ dạy người khác. Giai đoạn này gọi là một giai đoạn cực kỳ nguy hiểm. Ví dụ, có nhiều anh em không thuộc ngành Tài chính mới vào Thị trường tài chính chưa được bao lâu, học chưa được bao nhiêu, thì đã đi dạy Trading, Đầu tư, phân tích đầu tư, đi chia sẻ kinh nghiệm, kết quả như thế nào thì anh em biết rồi đó.
- Giai đoạn 2 – Valley of Despair – Thung lũng thất vọng: Khi bắt đầu đào sâu nghiên cứu một cách nghiêm túc, sự tự tin này ngay lập tức giảm sút trầm trọng, có một vài người đến giai đoạn này sẽ bỏ cuộc vì liên tục gặp khó khăn.
- Giai đoạn 3 – Slope of Enlightment – Con dốc khai sáng: Nếu họ vẫn tiếp tục trụ lại và tiến hành tìm hiểu thêm, mỗi ngày sự hiểu biết của họ sẽ tăng thêm lên – Bởi vì họ đã nhận ra mình đã sai, do đó, sự tự tin sẽ sớm quay trở lại. Quá trình học hỏi càng nhanh, càng sớm đi tới Giai đoạn 4.
- Giai đoạn 4 – Plateau of Sustainability – Cao nguyên bền vững: Việc tăng dần này sẽ tiếp tục cho đến khi người đó trở thành một chuyên gia, khi mà họ đã hiểu tường tận từ trong ra ngoài lĩnh vực đó.Lúc này sự tự tin cũng sẽ tăng đến một mức độ ổn định. Lúc này họ làm chủ tri thức của một lĩnh vực, kinh nghiệm và rất ít khoe khoang.
VÍ DỤ VỀ HIỆU ỨNG DUNNING KRUGER
Hiệu ứng Dunning & Kruger thường xảy ra không chừa một ai. Có hay không đó là cách bạn chấp nhận và học cách lợi dụng, kiểm soát nó để trở thành Một chuyên gia (Giai đoạn 4).
Bản thân mình đã thực hành quan sát hiệu ứng này ở chính bản thân mình và cả ở nhiều người bạn xung quanh mình. Bản thân mình đã gặp hiệu ứng này rất nhiều trong đa phân lĩnh vực mình hoạt động hiện nay: Lập trình, Blockchain, Cryptocurrency, … kể cả Viết Blog.
VÍ DỤ Ở CON PHỐ CRYPTOCURRENCY
Bản thân mình bén duyên với thị trường Cryptocurrency cuối năm năm 2017, ở giai đoạn nó mình kiếm được khá nhiều tiền vì vào lệnh giữ 2-3 ngày thì cỡ nào cũng có lời (lãi), không phải lời nhỏ mà lời (lãi) rất to đó anh em. Bạn nào tiếp xúc với Cryptocurrency vào thời gian đó sẽ rất rõ điều này.
Giai đoạn đó mình đăng rất nhiều status về Cryptocurrency (chủ yếu ở Acc clone) nhưng chủ yếu là đi tổng hợp lại từ nhiều nguồn của các kênh Youtube, bài báo, hội nhóm lúc bấy giờ… Lúc đấy mình cảm thấy: “Sao mình giỏi thế nhỉ, ngày nào cũng như thế này thì “the best” của cuộc đời”… Mình còn nuôi mộng làm một anh Thầy giáo có thể mang lại kiến thức làm giàu cho cả nhân loại.
Càng dấn thân, mình càng cảm thấy thật Ngu ngốc. Vào giai đoạn thị trường Downtrend & Sideway dài hạn, chuyện “lỗ lã” xuất hiện trên tài khoản mình kiếm được. Mình bắt đầu lao vào học về Phân tích kỹ thuật (Technical Analysis), Phân tích cơ bản (Fundamental Analysis), Phân tích Tâm lý thị trường. Rốt cuộc, sự thử sai không thật sự hiệu quả. Lúc này mình mới nhận ra: “Mình chẳng giỏi giang như mình nghĩ”. Mọi thứ sụp đổ hoàn toàn khi nhiều thứ mình học cũng chẳng mấy hiệu quả.
Ấm cúng thay, những sự kém hiệu quả trong ngắn hạn là động lực mình giúp mình học tập để trở thành nhà Đầu tư dài hạn thay vì một Con Bạc soi chart mỗi buổi mỗi giờ (Day Trader & Swing Trader). Cho đến hiện nay, mình chắc sẽ không bao giờ dám tự nhận mình là Chuyên gia trong bất cứ lĩnh vực nào.
Về sau, đây cũng là một kinh nghiệm về đọc Tâm lý thị trường Tài chính của mình. Trong quá trình ngụp lặn trên Thị trường tài chính, nếu có một người bạn hoặc một người quen nào đó, khi chỉ mới tìm hiểu về thị trường, may mắn thắng được một ít. Sau đó, đọc đầu này, đọc đầu kia một chút về Phân tích Kỹ thuật hay thậm chí chỉ cho người khác về kinh nghiệm mua bán như một chuyên gia. Thì đó là lúc mình sẽ canh bán*.
Mình cũng đã từng lên nhiều “đỉnh kout” của Stupid, nên không có gì mình đáng tự hào lắm đâu.:D
Sau đây, mình qua phân tích về lợi ích khi tìm hiểu về Dunning & Kruger. Biết và tận dụng được hiệu ứng này, ta sẽ đạt được nhiều trải nghiệm thú vị qua việc cải thiện các tư duy & chiến lược trong Học tập, Kinh doanh và trong cả Cuộc sống.
TẬN DỤNG HIỆU ỨNG DUNNING KRUGER
Có cái nhìn đúng đắn về hiệu ứng này sẽ giúp chúng ta xác định được chúng ta đang ở trạng thái nào trong quá trình học hỏi và phát triển chuyên môn. Ứng với mỗi giai đoạn chúng ta nên làm gì cho đúng?
GIAI ĐOẠN 0-1
Khi bắt đầu tìm hiểu về một lĩnh vực mới, ngay khi chúng ta biết mình đang đi qua Giai đoạn 1 (Đỉnh cao Ngu Xuẩn). Nhờ đó chúng ta tự biết rằng giai đoạn này tốt nhất là nên im lặng, tránh tự tin thái quá hay thậm chí buông thả bằng cách tự tưởng thưởng cho mình, thay vào đó hãy tiếp tục kỉ luật, trau dồi tri thức.
Mình biết có nhiều người đang bị kẹt mãi ở giai đoạn này, thậm chí bị nghiện luôn giai đoạn này, điển hình là các cá nhân tham gia các khóa training của “Pyramid Scheme” (Mô hình lừa đảo kim tự tháp) & “Ponzi Scheme” (Mô hình lừa đảo Ponzi).
Thật nguy hiểm, nếu chúng ta nghe theo những người đang ở giai đoạn này. Bạn có dám chắc là kiến thức của họ thật sự đúng và cũng thật nguy hiểm nếu bạn lan truyền những kiến thức truyền miệng mà không qua bước kiểm chứng. Ví dụ: Những lời khuyên mua bán của những người tham gia dưới 2 năm thường rất kém tin cậy. Những người chuyên nghiệp không bao giờ dám bảo bạn mua loại cổ phiếu nào mà không có luận cứ, tài liệu rõ ràng.
“Từ ngàn xưa, người giàu không bao giờ chỉ cho người nghèo cách làm giàu. Chỉ có những kẻ lừa đảo mới làm như thế.” – Anh Ba Lích
Trong công việc, nhờ hiệu ứng Dunning & Kruger chúng ta biết rằng những kẻ nói nhiều nhất thông thường đều là chém gió. Hãy luôn thắc mắc về mọi thứ, tìm lời giải đáp cho đến khi thật sự tin tưởng (Dẫu có bị lừa chúng ta vẫn không hối tiếc). Chúng ta cần xác thực bất cứ thông tin nào được tiếp nhận.
Và nhờ hiệu ứng Dunning & Kruger, để trở nên tự tin (mà không ngu ngốc), chúng ta cần trở thành một chuyên gia trong chính lĩnh vực của mình – cho mình những lĩnh vực yêu thích và đi đến tận cùng của lĩnh vực đó. Cưỡi ngựa xem hoa luôn là một thú vui cực kỳ tai hại.
GIAI ĐOẠN 2
Ở Giai đoạn 2, thông thường chúng ta sẽ nằm trong giai đoạn tiêu cực, hụt hẫng và muốn bỏ cuộc. Giai đoạn này chúng ta nên thư giãn, bình tĩnh nhận định lại việc tiếp thu kiến thức hay lĩnh vực này. Nếu giai đoạn 2 kéo quá dài, chúng ta nên tìm một hướng đi khác, chờ một thời gian thích hợp để quay lại với tri thức đó. Sau đây là những câu hỏi Brainstorm như dưới đây:
- Nó thật sự cần thiết với bản thân mình không?
- Nó có mang lại lợi ích đối với ngành nghề chuyên môn hiện tại không?
- Nó có mang lại thiệt hại gì đối với Tài chính cá nhân, cơ hội, mối quan hệ.
- Ngắn hạn, trung hạn và dài hạn?
- Nó mang lại những thay đổi nào về công việc và cuộc sống?
- Có nên tiếp tục hay không?
GIAI ĐOẠN 3
Đây là giai đoạn mà các bạn đã chấp nhận mình sẽ tiếp tục tiếp nhận kiến thức hay gắn bó bới một ngành nghề chuyên môn mới. Có nhiều người tránh khỏi tác động của giai đoạn 1, có khả năng tiến đến giai đoạn 3 một cách nhanh chóng. Sau đây là một vài cách có thể giúp bạn vượt qua và giảm thiểu tác động của hiệu ứng Tâm lý này.
- Dành nhiều thời gian cho bản thân: Nếu bạn muốn tránh Giai đoạn 1 của hiệu ứng Dunning-Kruger, hãy luôn dừng lại và dành thời gian để xem lại các quyết định của mình. Đừng nghĩ trì hoãn là xấu, trì hoãn trong một giai đoạn Kém đúng đắn là một điều rất nên làm.
- Tiếp tục brainstorm để tự phản biện ý kiến của chính bản thân mình.
- Học cách tiếp nhận những lời chỉ trích, những ý kiến đa chiều: Chúng ta hãy nghiêm túc xem xét những lời khuyên, lời phê bình. Tìm kiếm các bằng chứng để chứng minh ý kiến của bạn và cả ý kiến phê bình. Rèn luyện tư duy phản biện, nhìn vấn đề theo nhiều chiều là một trong những cách hay để giảm tác động của hiệu ứng Dunning & Kruger.
- Quan trọng nhất, học cách trở nên Khiêm tốn.
GIAI ĐOẠN 4
…
Vì mình vẫn chưa là một chuyên gia thực thụ trên những lĩnh vực mình đang nghiên cứu, nên việc cho các bạn lời khuyên ở giai đoạn này đó là điều xa xỉ. Và mình cũng xin phép được bỏ ngỏ ở đây. Tuy nhiên, Mình hy vọng bài viết này có thể mang lại một chút ít giá trị cho mọi người theo cách nhìn của mình. Hy vọng chúng ta có thể cùng áp dụng nó trên con đường lĩnh hội tri thức một cách đúng đắn và thoát khỏi những cạm bẫy tư duy mà trước đây chúng ta chưa từng biết đến.
Nguồn tham khảo:
[1] Hiệu ứng Dunning–Kruger: vi.wikipedia.org/wiki/Hiệu_ứng_Dunning–Kruger
[2] Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one’s own incompetence lead to inflated self-assessments: https://www.researchgate.net/publication/12688660_Unskilled_and_Unaware_of_It_How_Difficulties_in_Recognizing_One’s_Own_Incompetence_Lead_to_Inflated_Self-Assessments
[3] The Dunning–Kruger effect: Revisiting “the valley of despair” in the evolution of competency and proficiency in reconstructive microsurgery:
https://www.jprasurg.com/article/S1748-6815(19)30573-X/fulltext
Felix Nguyễn | Tổng hợp & Viết Bài